LEON KILAT

BASED ON THE TRUE-TO-LIFE STORY OF PANTALEON VILLEGAS

A SHORT PLAY BY BERNARDO B. MONTILLA

CHARACTERS

LEON KILAT …………………...……    Cabecilla sa Katipunan sa Cebu

ENTENG ………………………….....    Susitador nga batan-on

HENERAL MONTERO ………………  Sintensyador nga Katsila

ANDRES ………………………………  Kauban ni Leon Kilat

GREGORIO …………...…………...…  Kauban ni Leon Kilat

TAN INSYONG ……………...….…….  Kauban ni Leon Kilat

TIYOY ………………………….………. Kauban ni Leon Kilat

RENARYO …………………………….. Traydor nga Kauban ni Leon Kilat

SEGUNDO ………………………..…... Sastre nga si-aw

KITAY ………………………….……....  Taslakan nga katabang nga babaye

ACT 1

VOICE-OVER

Daghang mga panghitabo sa kasaysayan sa Pilipinas ang wala kaayo mahibaw-i sa tanan apan bililhon kayo sa paglakbit tan-aw. Usa sa maong makasaysayanong panghitabo sa Pilipinas mao ang istorya mahitungod kang Pantaleon Villegas tungod kay usa kini sa mga hinungdan nga miumol sa nasud nga Pilipinhon aron mahimong hingpit nga usa ka republika. Ug usa kini sa nahimong sukdanan sa atong pagka-Pilipinhon ug sa atong pagmahal sa nasud. Tuguti kami nga among kinasingkasing nga idalit kaninyo ang linawas nga paghatag ug kinabuhi sa halos nalimtan na nga panid sa kasaysayan sa kaliwatang Pilipinhon. Ani-a ang among pasundayag nga giulohan ug, “Leon Kilat”.

SCENE 1. CIRCUS, 1898. Right Center Stage, may isang riser kung saan ay may nakapatong na isang mesang gawa sa kawayan at sa tabi nito ay may isang kahon na upuan. Sa ibabaw ng mesa ay nakatayo ang picture frames na may mga larawan ng painting na “Spoliarium” at ng litrato ng pagbaril kay Rizal sa Luneta. Left Up Stage, may isang baras o pull-up bar. Center Up Stage, may isang itim na telon na nagsisilbing backdrop. Sina GREGORIO, TAN INSYONG, TIYOY, RENARYO, SEGUNDO, LEON KILAT, at KITAY ay nakaharap lahat sa isang painting frame. Samantalang si ENTENG na nakabihis ala-Rizal na bibitayin sa Luneta ay nakatayo sa gilid ng picture frames at nakaharap sa audience.

ENTENG

            Nagsugod ang tanan sa Spoliarium…

  

Nagmistulang “Spoliarium” ang makikitang eksena kung saan si KITAY ay naupo at nakatalikod sa audience, left upstage; hinihila ni RENARYO patungo sa backdrop ang nakahigang si GREGORIO; nakatayo naman si SEGUNDO malapit kina TAN INSYONG at TIYOY na nakatingin kay GREGORIO. Samantalang si LEON KILAT ay nakaupo sa tabi ng mesa at nakatingin.

ENTENG

Dili lang dungog sa tibuok katawhang Pilipinhon ang gihatag sa Spoliarium nga gipintal sa bantugan nga pintor nga si Juan Luna. Gipukaw niini ang binhi sa pagmahal sa nasud diha sa kasingkasing sa halangdong si Rizal ug diha sa tagsa-tagsa ka mga kasingkasing sa mga bayani nga mibuhis sa ilang kinabuhi alang kanato.

Ginaya nila ang eksena ng pagbaril kay Rizal sa Luneta. Itinali nina TAN INSYONG at TIYOY si GREGORIO. Si RENARYO ay kinuha ang ripple at nakatayo sa bandang likuran ni GREGORIO. Si SEGUNDO naman ay itinaas ang hawak na revolver pistol. Si LEON KILAT ay nakatayo naman malapit kay RENARYO. Samantalang si KITAY ay tumakbo palabas, exits left.

SEGUNDO

            A formar… Carguent… Afonte… Fuego!

Binaril ni RENARYO si GREGORIO at bumagsak.

ENTENG

Gitukod ni Supremo Andres Bonifacio ang Kataastaasan at Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan!

Inilabas ni RENARYO ang bungo ng tao, kandila, posporo, pluma at papel. Inilagay n’ya ito sa ibabaw ng mesa. Sinindihan n’ya ang kandila. Ikinabit nina KITAY at SEGUNDO ang pulang bandila ng K.K.K. sa maitim na telon. Si TIYOY naman ay nagsuot ng itim na sotana at nilagyan ni TAN INSYONG ng takip na panyo ang kanyang mga mata habang iniharap ito sa bandila. Kinuha ni LEON KILAT ang kanyang balaraw at sinugatan ang kanyang braso. Naupo siya sa kahon at kinuha ang pluma at isinawsaw ito sa kanyang dugo at pumirma sa papel na nasa mesa. Habang nakatayo sa kanyang tabi si ANDRES na nakatingin sa pinirmahang papel habang sinusugatan n’ya ang knyang kaliwang braso ng kanyang balaraw. Kinuha rin ni GREGORIO ang kanyang balaraw at sinugatan ang kaliwang braso. Lumabas sa kaliwa si KITAY.

ENTENG

Ug miulbo ang gubat nga nahimong silbato sa pagsugod sa duguon  nga rebolusyon!

Hawak ni RENARYO ang itak at bandila ng Katipunan. Nakapalibot sa kanya ang lahat ng kalalakihan.

RENARYO

            Mabuhi ang Katipunan!

TANAN

            Mabuhi ang Katipunan!

Mabilis na pumasok si KITAY mula sa kaliwa at takot na takot.

KITAY

            Cabecilla Gregorio! Cabecilla, adunay nagsingabot!

GREGORIO

            Pagdali kamo! Pamalik mo sa circus!

Dali-dali nilang inilipat ang mesa at kahon, left centerstage. Itinago nila ang mga picture frames. Naupo sa kahon si KITAY at inilabas ang baraha mula sa kanyang bulsa. Nakatayo sa tabi niya sina TAN INSYONG at GREGORIO. At naglaro silang tatlo ng baraha. Nagtatambling naman, down centerstage sina TIYOY at RENARYO. Si SEGUNDO naman ay nagha-handstand sa ibabaw ng riser. Samantalang si ENTENG ay nakalambitin sa baras. At si LEON KILAT ay naglalaro ng dalawang tennis balls.

Pumasok mula sa kaliwa si ANDRES. Nagtago sa ilalim ng saya ni KITAY si ENTENG.

ANDRES

            Mga kauban…

GREGORIO

            Porbida! Ikaw ra man diay na Ka Andres. Abi man namo ug si kinsa na.

ANDRES

Aduna akoy dalang dautan nga balita. Tagsa-tagsa nang gidakop sa mga Katsila ang atong mga kaubanan. Ug nakaila ba kamo ni Teodorico Duque?

LEON KILAT

Si Dikoy? Ngano? Aduna bay dautang nahitabo kaniya? Siya ang una nakong giabtan dinhi sa Cebu sa pag-abot naku gikan sa Manila. Kauban kami ug trabaho sa usa ka botika nga gipanag-iya sa usa ka Aleman. Ug parehas kami nga migamit sa angga nga Eulogio. Pero gitawag ko sa among amo sa tinood naku nga angga nga Leon aron dili siya maglibog.

ANDRES

Gidakop siya sa mga Katsila tungod sa pagtoo nga siya mao ikaw. Maayo na lang gani kay gibarogan sa Aleman nga nasayop sila sa tawo nga ilang gidakop. Busa gibuhi-an siya sa mga Katsila.

 LEON KILAT

Salamat intawon kay walay nahitabo kaniya.

ANDRES

Pero ang pait nga balita kay... kaganihang buntag gipatay sa mga Katsila ang trese sa atong mga kauban didto sa Labangon. Ilang gi-atol ang pagpatay sa Huybes Santo karong petsa tres sa Abril. Wala silay tahod sa semana santa. Mga wala silay kaluoy. Mga demonyo sila!

LEON KILAT

Misobra na sila. Misobra na ang ilang kabangis. Kinahanglan nang taposon ang ilang pagdaugdaug sa atong nasud. Mo-alsa ta karon g’yong adlawa. Dili na nato huwaton nga ilang tumanon ang ilang saad. Dili na mahimong palabyon kining adlawa. Tungod kay sa matag segundo nga molabay usa ka libo ka dupa ang kadaugan sa atbang. (He pauses for a moment.) Mabuhi ang Katipunan!

TANANG KALAKEN-AN

            Mabuhi ang Katipunan!

LEON KILAT

Mabuhi ang Pilipinas!

TANANG KALAKEN-AN

            Mabuhi ang Pilipinas!

KITAY

            Dios ko inatawon panabangi!

Lumuhod sa riser si KITAY at kinuha ang rosaryo. Nagsimula siyang maglitanya. Takot na takot. Habang si ENTENG ay sumisilip sa pintuan.

KITAY

            Ave Maria purisima… ora pronobis…

ENTENG

Don Leon, adunay mga guardia civil nga nagsingabot! Kauban nila si Heneral Montero!

LEON KILAT

            Ha? Pagdali kamo! Hiposa ninyo ang tanang timailhan sa atong pondok!

Iniligpit ng mga KALALAKIHAN ang lahat ng mga kagamitan ng Katipunan. Habang si KITAY naman ay humihikbi, humahagulgol, at biglang umatungal ng iyak.

KITAY

            Dili pa ko gustong mamatay! Dili pa ko gustong mamatay!

LEON KILAT

Hilom, Kitay! Kondili ka mohunong diha ablihan naku ang bintana ug akong pamusilon ang tanang guardia civil nga naa sa gawas.

KITAY

            Ayaw ‘taw’n Sir! Maluoy ‘taw’n ka! Dili pa ko gustong mamatay!

ENTENG

            Anaa na ang mga guardia civil ug si Heneral Montero!

Hinimatay si KITAY. Dali-daling nag-acrobatic ang mga kalalakihan. Nag-execute sila ng pyramid formation. Pumasok mula sa kaliwa si HENERAL MONTERO.

HENERAL MONTERO

Mga estupido! Unsa bay inyong gibuhat dinhi sa menteryo sa Calamba? Nganong daghang mga taga-San Nicolas ang nagtapok dinhi? Aduna ba kamoy sekreto nga pondok? Myembro ba mong tanan sa Katipunan?

ENTENG

Dili intawon, Heneral! Nag-ensayo ra mi sa among himoon nga circus. Hapit na man gud ang pista sa pagkabanhaw.

HENERAL MONTERO

Mga tonto gyud mong dagku! Wala ba mo makahibaw’ nga adunay gubat? Gigukod  na sa mga sundaw’ ang mga rebeldeng gustong mo-alsa sa atong gobyerno. Pamauli na mo mentras wala pa mo manga-igu sa mga saag nga bala. Ayaw kamo paghuwat nga mangamatay nganhi.

ENTENG

            Sige, Heneral.

Nagsi-alisan ang mga kalalakihan, exit left. Nagising si KITAY. Bigla siyang natakot nang makita si HENERAL MONTERO.

HENERAL MONTERO

            Ikaw… nganong ani-a pa man ka dinhi? Unsa pa may imong gihuwat?

KITAY

Wa-wala akoy sala. Dili ko nila kauban. Wala koy labot. Maluoy ka kanako! Dili pa ko gustong mamatay!

HENERAL MONTERO

            Si kinsa ka? Unsay imong pangan?

KITAY

            Ha?

HENERAL MONTERO

            Bungol ka? Miingon ko, unsay imong pangan.

KITAY

            Ngano man diay Sir? Manguyab ka naku?

HENERAL MONTERO

            Gusto kang pabuthan tika?

Itinutok ni HENERAL MONTERO ang kanyang riple kay KITAY.

KITAY

Ay, kabayo ni Leon Kilat! Potenciana, Sir! Potenciana ang akong pangan. Kitay for short.

HENERAL MONTERO

            Dali ra gud, Potenciana.

Lumapit si KITAY.

KITAY

            Ngano man Sir? Ayaw ‘taw’n kog among-amongi Sir…!

Tinutukan ni HENERAL MONTERO ng baril ang ilong ni KITAY.

KITAY

            Ay, santo santimaan! Mobuto na, Sir!

HENERAL MONTERO

            Nakahibaw’ ba ka ug unsay mahitabo kon mobuto ni?

KITAY

            Ulbo ang tanan nakong kugmo Sir.

HENERAL MONTERO

            Pagtarong! Tug-an sa tinood! Unsay imong nahibaw-an sa Katipunan?

 

KITAY

Ay, pula ang regla! Ayaw ‘taw’n paregla Sir! Pulahan ang tawag sa mga Katipunero dinhi! Wala sila dinhi sa menteryo Sir. To-a sila sa dagat. Pero kon nadakpan na to sila sa mananagat gibaligya na to ron sila sa merkado. Ay, unsa ba pagkatabi-an ba ining baba-a?

HENERAL MONTERO

Unsa ang giplano sa mga Katipunero? Itug-an kanako ang tanan nimong nahibaw-an sa plano sa Katipunan! Tug-an!

KITAY

Ay, unsa may akong itug-an? Wala koy nahibaw-an. Wala ko kahibaw’ kon pisot ba ka. Wala koy itug-an. Dili ko mosulti sa uban nga bayot ka.

HENERAL MONTERO

            Pagtarong. Pagpili… bala o motug-an ka.

KITAY

            Matuk-an ko ana Sir.

Gi-cock ni HENERAL MONTERO ang riple.

KITAY

Ay, Dios ko! Motug-an na lagi ko Sir! Motug-an na ko! (Mihilak.) Mo-alsa karon ang mga Katipunero. Ug segun sa akong nahibaw-an manimba usa sila ngadto sa simbahan sa Birhen sa Regla una nila buhaton ang pag-alsa.

HENERAL MONTERO

Siguradoha lang nga wala  ka mamakak… kay sa oras nga namakak ka, balikon tika ug utangon sa hari ug akong puohon ang imong kaliwat.

KITAY

            Balika lang Sir kay dili naku tabunan aron imong sungkabon.

HENERAL MONTERO exits left.

KITAY

Dios ko, pasaylo-a ko sa akong nabuhat!  (sa audience) Akong adtoon si Padre Francisco Blanco. Akong ikumpisal ang tanan nakong mga sala.

END OF SCENE 1. CIRCUS, 1898.

SCENE 2. PAGBOMBA NG SAN NICOLAS, 1898. Maririnig ang putukan sa paligid. Pumasok mula sa kanan si HENERAL MONTERO at hawak-hawak sa kwelyo ang dugu-ang si GREGORIO, rapido. Itinulak ni HENERAL MONTERO si GREGORIO na nadapa sa sahig.

HENERAL MONTERO

Puñeta! Sultihi ko kon hain ang inyong lider. Hain si Pantaleon Villegas alyas Leon Kilat? Kinahanglan nga akong madakpan ang animal nga si Leon Kilat!

GREGORIO

Dili nimo siya madakpan. Mahimo niyang molupad sakay sa iyang katingalahang panyo. Ug mahimo niyang likayan ang mga bala sa inyong armas sama kaabtik sa kilat.

HENERAL MONTERO

Wala akoy labot kon aduna siyay panyo nga katingalahan… kon sama siya sa leon ka kusgan… o kon naghupot siya ug ngipon sa kilat. Tan-awon nato ug dili ba siya madutlan ug kamatayon sa oras nga aku siyang ikaatubang. Itug-an kanako kon hain si Leon Kilat!

GREGORIO

            Lisod pangitaon ang tawo nga adunay tagu-lelong.

HENERAL MONTERO

Gusto ba nimong paulbohon nakog una ang imong bagol-bagol? Hain si Leon Kilat? Tug-ani   ko!

GREGORIO

Naglagiting ba ka sa tumang kasuko tungod kay among gisu'ong ang Kuta San Pedro unya among gipaikyas ang tanang mga binilanggo? O tungod kay nauwaw kag maayo nga among nailog ang inyong kampo ginamit lamang ang among mga sundang? (Pause) Pagkadaku nimong inutil, Heneral Montero.

HENERAL MONTERO

Hilom! (Tinadyakan niya sa tagiliran si GREGORIO.) Serbenguenza! (Inumbag niya ng riple si GREGORIO.) Mga demonyo kamong tanan! Wala pa mo makontento sa inyong pag-ilog sa among mga kampo… inyo pa gyud nga gisulong ang simbahan ug inyong gipamatay ang mga pari.

GREGORIO

Tungod kay miulbo na ang among kasuko ug kayugot nga among gipugngan sulod sa tulo ka gatos ka tuig nga giharian sa mga panuway nga nagtakuban sa sapot sa mga anghel ang nasud nga Pilipinhon. Andam na kaming mosukol sa inyong kabangis ug mo-asdang sa panggubatan hangtod sa katapusan namong gininhawa.

 

HENERAL MONTERO

            Caramba!

Hinampas ni HENERAL MONTERO ng riple si GREGORIO. Pagkatapos ay muling itinutok sa ulo ni GREGORIO ang riple at ikinak ito.

GREGORIO

Wala kay laing nahibaw-an kondili ang paggamit ug juez de cuchillo ug ang pagpataw sa sentencia de muerte! Wala kay laing gibuhat kondili ang pagpatay sa mga inosenteng mga Pilipinhon. Wala kay sama ka salbahis. Banyaga ka! Satanas!

Pinaputukan ni HENERAL MONTERO ang hita ni GREGORIO. Namilipit sa sakit si GREGORIO.

HENERAL MONTERO

            Wala ka masayod sa lintunganay sa imong pagkahambugero.

 Maririnig ang sirena ng bapor.

HENERAL MONTERO

Miabot na ang duha ka barkong igugubat, ang Paragua ug ang Don Juan Austria. Mao kiniy magdala sa inyong kamatayon. Dili tika patyon karon aron imong masaksihan ang akong pagpaningil unya kang Leon Kilat. Magbayad siya sa tanan niyang pag-insulto sa España. Magbayad siya sa iyang pagpakauwaw kanamo.

Hinampas ni HENERAL MONTERO  sa handle ng riple ang sugat sa hita ni GREGORIO. Namilipit na naman si GREGORIO sa sakit hanggang sa mawalan ng malay-tao. Maririnig sa paligid ang mga pagsabog.

HENERAL MONTERO

Nagsugod na. Ila nang gisugdan pagbomba ang San Nicolas. Sige lang, Gregorio. Padayon sa imong pagkakuyap kay sa imo unyang pagmata sundan ko ikaw bisan pa sa kabukiran sa Sugbu aron akong matultulan ang tanan ninyong tago-anan ug akong mapuo ang tanang mga Katipunero nga nagpakauwaw sa akong dungog isip heneral sa militar nga Katsila.

HENERAL MONTERO exits right. LEON KILAT & ANDRES enter left.

LEON KILAT

            Gregorio! Gregorio…!

Nagising si GREGORIO. Tinulungan siya nina LEON KILAT at ANDRES na makatayo.

LEON KILAT

            Kinahanglan na tang mangikyas gikan dinhi.

ANDRES

Delikado ug mangadto pa kita sa kabukiran sa Tabunan ug Balamban. Basin ila pang mahibaw-an ang atong mga kampo ngadto. Aduna kitay mga kauban didto sa Carcar. Mas maayo kon adto kita mangikyas.

LEON KILAT

            Tana! Dili na kita maglangay.

LEON KILAT, GREGORIO, & ANDRES exit left.

END OF SCENE 2. PAGBOMBA SA SAN NICOLAS, 1898.

SCENE 3. CUARESMA, 1898. Pumasol mula sa kanan sina TAN INSYONG, TIYOY, at RENARYO. Hawak-hawak ni TIYOY ang kanyang tungkod at apa ng tabako. Samantalang hawak-hawak naman ni TAN INSYONG ang isang malaking krusipiho. At si RENARYO naman ay may bitbit na baril.

TIYOY

Unsay atong buhaton karon? Padulong na nganhi sa Carcar ang pundok ni Leon Kilat. Mamiligro ang atong lungsod sa ilang pag-abot. Adunay nakatahu kanako nga nakahibaw’ na si Heneral Montero nga anhi padulong sila si Leon Kilat.

Pumasok mula sa kaliwa sina KITA at ENTENG. Nagdala sila ng mga pagkain at mga kitchen utensils. Inilagay nila ito sa mesa. Pumasok mula sa kanan si SEGUNDO na nagdala ng isang lamesita at inilagay iyon sa ibabaw ng riser. Kumuha siya ng isang silya at inilagay ito sa tabi ng lamesita. Pagkatapos ay naupo siya at nagbasa ng diyaryo.

RENARYO

            Pero giunsa ni Heneral Montero pagkasayod sa lakang ni Don Leon?

TAN INSYONG

Aduna kunoy usa ka babaye nga mikumpisal kang Padre Blanco, Renaryo. Ug iyang gitug-an ang tanang sekreto sa atong kalihukan.

Takot na napatingin kina TAN INSYONG si KITAY habang naghahanda sa mesa.

RENARYO

            Dili gyud diay kasaligan ug sekreto ang mga babaye, Tan Insyong.

 

TIYOY

Unsa may atong mabuhat aron mapugngan ang pag-asdang sa panon ni Heneral Montero? Sigurado ko nga ilang pamatyon ang tanang mga tawo dinhi sa Carcar. Hasta ang mga inosente maamong. Wala kitay igong armas aron mapugngan sila.

TAN INSYONG

Usa ra ang paagi nga akong nakita Tiyoy aron atong maluwas ang Carcar gikan sa kasuko ni Heneral Montero.

TIYOY

            Unsa man kana, Tan Insyong?

RENARYO

Sultihi kami kon unsa kana, Tan Insyong.

TAN INSYONG

            Kinahanglang patyon si Leon Kilat.

TIYOY

Linuog ang imong nahunahunaan nga paagi, Tan Insyong. Atong lider si Leon Kilat. Ug wala siyay gibuhat nga dautan kanato aron ato siyang patyon. Daghan siyang gibuhat nga maayo alang sa kagawasan sa atong nasud.

TAN INSYONG

Kon magpabilin siyang buhi ug mopuyo uban kanato ang atong lungsod maagiw ug mangamatay kitang tanan. Kinahanglang isakripisyo ang usa alang sa kaluwasan sa kadaghanan, Tiyoy.

TIYOY

            Manghinaw ko niana.

LEON KILAT, GREGORIO, & ANDRES enter left.

ENTENG

            Tan Insyong, ani-a na sila si Don Leon.

LEON KILAT

            Maayong adlaw kaninyo, Tan Insyong.

Inalalayan nina LEON KILAT at ANDRES si GREGORIO upang maupo malapit sa mesa.

TAN INSYONG

Malipayong pag-abot nganhi sa Carcar ning panahon sa kwaresma, Don Leon. (Transits) Naandam na ba kaha ang aslonon sa Bantayan para sa pista sa Bernes Santo?

ENTENG

            Tan Insyong, naandam na ang pagkaon. Tatay Tiyoy, mangaon na ta.

TAN INSYONG

Oh, unsa pa may atong gipaabot kon mao? Tana mo sa komedor! Dili maayong pahuwaton ang grasya.

Nagtungo ang lahat sa mesa maliban kay TIYOY na pinigilan ni ANDRES. Binigyan ni KITAY ng plato ang bawat isa na lumapit sa mesa. Pagkatapos ay umalis si KITAY exits left.

TIYOY

Ka Andres, panglakaw na unya mo human mo makapanihapon. Ayaw mo pagpabuntag dinhi. Adto ninyo taposa ang away sa Naga. Ayaw dinhi sa Carcar. Hangyo lang, ayaw dinhi.

ANDRES

Sa wala pa mosibog si Don Leon nganhi, ang mga tawo gipahibalo nga anhi padangpon sa Carcar kay anhi taposa ang away ug karon nga nagpadu’ong na sila nganhi, lisod na kaayo sila tagsa-tagsaon sa pagsulti nga ang away adto na pud taposon sa laing dapit. (Pause.) Gikasubo ko Tiyoy.

TIYOY

Ayaw kog basola kon adunay dautang mahitabo, Ka Andres. Gipahimangno-an na tika.

ANDRES

Walay dautang mahitabo kaniya, Tiyoy. Ako, nakakita gayud. Moasdang siya sa mga kaaway bisan naghadyong ang mga bala. Makuli nga maigo ug kon maigo man gani, maorag dili siya dutlan kay mamapha lang ug dili maunsa. Ug dunay nagsulti nga mahimo niyang motumaw sa duha ka lugar sa susamang oras tungod sa iyang sigbin.

TIYOY

(Sarcastically laughs) Basin usa siya ka ongo, mangtas, o wakwak nga sigbinan. (Pauses) Daku gyud ang imong pagsalig sa iyang abilidad. Pero ako dili kombinsido niana. Hangtod gani karon nagduda lang gihapon ko nga usa siya ka espiya nga gipadala nganhi sa mga Katsila. Kuwang ko sa pagsalig nga gipadala gayod siya ni Heneral Emilio Aguinaldo nganhi gikan sa Manila. (Transits) Dili ba usa siya ka Hilonggo gikan sa Bacong, Negros Oriental? Ang mga Hilonggo tikalon… maayo lang sa hambog ug dili kasaligan.

ANDRES

Nakakita kitang tanan ug nakabasa sa suwat nga pinirmahan ni Heneral Aguinaldo nga si Don Leon maoy iyang gipadala nganhi aron lig-onon ang kawsa sa Katipunan dinhi. Unsa pa may laing pruweba  ang imong gustong makita?

TAN INSYONG

Dali na mo ngari Ka Andres. Unya na nang tabi. Mangaon na ta. Basin magmahay mo kon mahurot ang sud-an. Lami raba kaayo ni. Diay kalderetas nga kanding, nilat-ang manok, ug inasal nga baboy. Dia say atay, dinugu-an, ug tina-i. Tiyoy dili pa ka mokaon? Uwaw baya kaayo kay nag-una pa hinoon mi nimo nga tagbalay.

Nagtungo sa mesa sina ANDRES at TIYOY. Hindi mapakali si TIYOY sa kanyang upuan. Mayamaya’y lumapit si TIYOY kay SEGUNDO at may ibinulong. Naunang tumigil sa pagkain si LEON KILAT. Naupo siya sa upuan na nasa riser. Pumasok mula sa kaliwa si KITAY at may dalang tray na may nakapatong na isang tasang kape, isang bote ng ginebra, at isang baso. Ibinigay ito ni KITAY kay LEON KILAT.

KITAY

Inom usa ug kape, Sir Leon, aron mawa’ ang imong duka. Ug paresi ining ginebra, pampainit sa kasingkasing ug sa kinadak-ang ugat sa lawas sa usa ka matuod nga lalake.

LEON KILAT

            Pagkagwatsenangga gyud nimo, Kitay.

Kinuha ni LEON KILAT  ang isang tasa ng kape. Inilagay naman ni KITAY ang tray sa ibabaw ng lamesita. Lumapit si TIYOY kay LEON KILAT at binuksan ang bote ng ginebra at nagtagay sa baso, Inabot ni TIYOY kay LEON KILAT ang isang baso ng ginebra.

LEON KILAT

Tiyoy, pwede ba ko nimong kuhaan ug sastre nga pwedeng makatahi ug bag-ong traje de rayadillo? Gusto nakong mag-ilis ug bag-o inig homan nako ug kaligo ugma sa buntag.

TIYOY

Tayming kaayo kay ania si Kapitan Segundo nga usa ka maayong laki nga sastre. (kay SEGUNDO) Gundoy… Gundoy…!

SEGUNDO

Toara! Naara! Ania na si Gundoy ang inyong alagad. Unsa may inyong ipabuhat kanako? Ibuwad ang bahaw, kamayan, mantikaan unya sagolan ug latik aron mahimong lami-an nga ampaw sa Carcar? O inyo bang patahi-an ug bag-ong sotana si San Judas Iscariote nga naa sa kilid sa atong simbahan nga duol ra kaayo dinhi?

LEON KILAT

Magpatahi unta kog traje de rayadillo, Segundo. Pero mahoman ba pud kaha nimo karong gabii? Gusto man gud unta nakong masul-ob dayon kini ugma sa buntag inig homan nako ug kaligo.

SEGUNDO

Kaya kaayo na naku, Senyor. Bisan pag akong apilon ug tahi ang imong tina-i, pwede kaayo.

Kinuha ni SEGUNDO ang kanyang metrosan pangkarpintero mula sa bulsa.

SEGUNDO

            Unsa man katas-a ang imong gusto, Senyor? Ingon ini?

Sinukat ni SEGUNDO si LEON KILAT mula ulo hanggang paa. Sinukat din niya ang lapad mula sa isang braso patungo sa kabilang braso ni LEON KILAT. Pati na rin ang haba at lapad ng pagkalalake ni LEON KILAT.

LEON KILAT

            Taympa, taympa… taympa ra gud! Unsa man ning imong gibuhat?

SEGUNDO

            Unsa pa? Di gisukdan ka!

LEON KILAT

            Ug nganong metrosan man sa panday ang imong gigamit?

SEGUNDO

Dili ba, Senyor, nga magpabuhat man kag lungon kay maligo man ka ugma sa imong kaugalingong dugo?

LEON KILAT

            Amaw!

SEGUNDO

            Unsa, ‘nyor? Ampaw?

Kinutos ni LEON KILAT si SEGUNDO.

SEGUNDO

Aguy! Nabali na man tingali ning akong u'o. Basin nagkabaylo na ning akong u'o sa ibabaw ug ubos. Pagkalain kahang tan-awon. Pasaylo-a na ko, ‘nyor. Komedya ra man gud tong ako-a gud.

LEON KILAT

Ayaw pagkomedya ug ingon niana. Dili pa ko mamatay. Kusgan pa ko sama sa kabayo, Unsaon na man lang ang sagbot kon patay na ang kabayo.

Kinuha ni SEGUNDO sa kabilang bulsa ang metrosan pang-sastre at sinukatan ng maayos si LEON KILAT.

RENARYO

(Pasigaw) Mga igsoon, gusto nakong ipahibaw kaninyo nga karong gabhi-ona aduna akoy ihawon nga kabayo!

Humikab si LEON KILAT at nag-unat ng mga kamay.

LEON KILAT

            Giduka na man ko. Wala ba moy banig? Dinhi na lang ko matog.

KITAY

            Ako na lay kuha sa banig.

KITAY exits right. Lumapit kay LEON KILAT si ENTENG.

ENTENG

Don Leon, mahimo bang mangutana kanimo kon tinood ba ang gisulti ni Noy Andres nga aduna kuno kay hiyas nga nabantog ug gikaintapan sa mga kaaway? Tinood ba nga aduna ba kay agimat?

LEON KILAT

O, tinood kana Enteng. Aduna akoy agimat. Pero ang gahom sa akong agimat nagdepende sa akong hugot nga pagsalig sa Ginoo.

ENTENG

            Importante ba ang pagsalig, Don Leon?

LEON KILAT

Importante kaayo, Enteng. Ug kinahanglan nga lig-on ang imong pagsalig. Sama sa imong pagsalig sa imong kauban nga acrobat nga magtabyog sa trapecio ngadto sa ibabaw ug mosawo kanimo sa imong pag-ambak padong kaniya gikan sa imong gitungtungan. Kon wala kay hugot nga pagsalig dili ka makalabang sa pikas ug mahulog ka sa ubos ug mamatay. Ang agimat o anting-anting kinahanglang imong ampo-an ug mga pag-ampo alang sa Ginoo sama sa, “Cruz passion y muerte cruz de Cristo salva mi tress Ave Maria, Adit Dium Empacturom en visto virgo Jesus Jesus.”

ENTENG

Pananglitan imong tigbason ang imong kaaway ug gusto gyud nimo siyang patyon, aduna bay orasyon para ana?

LEON KILAT

Adunay mga orasyon aron mapanalipdan ka batok sa hinagiban sa kaaway. Salvate Deus, Los que defienden de la patria como nuestro defensa en la patria celestial contra los demonios. 

Hinubad ni LEON KILAT ang kanyang sombrero kung saan nakapailaim ang isang panyo. Hinubad nya rin ang panyo.

LEON KILAT

Gibison Gaodio magnobaldi contra bala epica egosum pactum Dominum Deum Pactum Jesum Pleum Tum Jesus. Mao kini ang orasyon nga nakasuwat niining akong panyo. Panalipod kini aron dili ka masamad.

Ibinigay ni LEON KILAT kay ENTENG ang panyo.

LEON KILAT

Aduna poy isul-ob nga tukma nga agimat. Tanang mga Katipunero nagsul-ob ug anting-anting. Nagkalain-lain lang ang matang niini. Adunay panyo, kwentas, tangkil, bala, ngipon, bato, o vistidora sama sa kasagaran nakong kamisen nga isul-ob sa ilawom niining traje de rayadillo… Pero walay orasyon aron masiguro ang kamatayon sa kaaway.

Hinubad ni LEON KILAT ang kanyang traje de rayadillo at ang kanyang kamison. Inabot niya kay ENTENG ang kamison.

LEON KILAT

Isul-ob kini, Enteng. Gamita kini dili lamang sa pagpanalipod sa imong kaugalingon. Kondili sa pagpanalipod sa mga dinaugdaug. Kinahanglan tang magpakaisog sa pakig-away hangtod nga atong makab-ot ang kagawasan sa atong nasud gikan sa kamot sa mga kaaway.

Hinubad ni ENTENG ang kanyang damit at ipinalit ang kamison na ibinigay ni LEON KILAT.

ENTENG

Mohupas pud ba ang gahom sa agimat, Don Leon? 

LEON KILAT

Mohupas pud kini, Enteng. Dili nimo angay nga pagunitan sa usa ka babaye ang imong agimat.

ENTENG

Ngano man diay ug pagunitan, Don Leon? Maunsa man diay?

SEGUNDO

Mogawas ang iyang sigbin nga nagtabisay ang laway kon magunitan ug babaye. Unya mogahi ug motoasik ang gahum niini nga mobuhat ug bata.

Nagtawanan ang lahat.

LEON KILAT

            Puros gyud na tinonto ang imoha, Segundo. Enteng ayaw pagtoo ni Segundo.

Bumalik si KITAY at dala-dala na ang banig, kumot, at unan. Sinalubong siya ni RENARYO at may ibinulong. Nagpatuloy sa paglapit kay LEON KILAT si KITAY.

KITAY

            Magbukhad na ko, Sir Leon.

Tumango lang si LEON KILAT. Nagbuklat ng banig si KITAY.

ANDRES

            Mangatulog na usab ‘ta.

ENTENG

Adto lang katog kuyog naku sa akong kwarto, Noy Andres. Nag-inusara ra ko didto. Mahadlok ko matog nga ako rang usa. Mangguwa ra ba kuno nang mga ongo kon kwaresma.

SEGUNDO

Ayaw kahadlok Dong Enteng kay ang mangabat sa laki, babaye man ug dili bayot. Busa, kon adunay mangabat nimo, paghubo tanan. Tan-awon nato ug dili ba ka mangisog ug mogahi sa kasuko ug mahadlok na nimo ang abat.

Nagtawanan ang lahat.

GREGORIO

Anhi lang ko matog Ka Andres. Magpungko lang ko matog ug mag-akmo sa lamesa. Mas mosakit ang akong mga samad kon maghigda ko.

ENTENG & ANDRES exit right. Inilagay ni KITAY ang kumot at unan sa banig. Noong tumayo siya ay sinadya niyang masagi ang kanyang paa sa paa ni LEON KILAT at nabuwal siya. Napakarga siya kay LEON KILAT  at napasigaw sabay hawak sa kwintas ni LEON KILAT na hugis matang napapaloob sa isang tatsulok.

SEGUNDO

Paghinay Kitay kay basin lain nga anting-anting ang imong masangkilan ug mogahi.

KITAY

Paghilom, Gundoy! Dili ka kataw-anan. (kay LEON KILAT) Pasaylo-a ko, Sir. Wala gyud ‘to naku tuyo-a.

SEGUNDO

Wala pa kuno… Ilara ko tits. Ingna hinoon nga nanyansing gyud ka kang Senyor. Magpakaaron-ingnon pa gyud ka. Hibaw-an na. Duna kay gusto kang Senyor Leon. Gusto kang magpaburot.

KITAY

            Unsay magpaburot? Pagtarong diha ha kay nah…!

SEGUNDO

Magpaburot ba ug plastic ballon. Hugawa sab nimo ug hunahuna uy. Pataklaa ko bi, Inday Kitay.

KITAY

            Pataklaa sa imong kagaral! Kon ilubong kaha tikang buhi?

SEGUNDO

            Ayay, pagkalami! Sige ‘day, ilubong kong buhi.

KITAY

            Bastos!

Pinalo ni KITAY  ng kanyang tsinelas si SEGUNDO.

LEON KILAT

            Ayaw na nah ug tubayi si Segundo, Kitay.

TIYOY

            Kitay, pangatog na mo.

KITAY

            O, ‘nyor.

SEGUNDO

            Dah! Kasab-an lagi.

KITAY

            Saba diha!

SEGUNDO

            Kuyog ko nimo Inday Kitay bi.

KITAY

            Hunong na ha. Wala ra ba ko manghilabot nimo. Tuli-on tika rong pisota ka.

SEGUNDO

            Pisot diay ha. Pakit-on tika ug pisot ba ko. Huwata ko.

KITAY

            Ay! Tabang…!

Tumakbo si KITAY at hinabol ni SEGUNDO, exit right.

TIYOY

            Sige, Don Leon. Mangatog na sab mi.

LEON KILAT

            Sige, Tiyoy. Mangandam pa ta para sa atong pag-alsa.

TIYOY, TAN INSYONG, & RENARYO exit right. Nahiga sa banig si LEON KILAT. Umidlip sa mesa ng nakaupo si GREGORIO. RENARYO enters right. May hawak na balaraw si RENARYO. Dahan-dahan s’yang nagpunta patungo kay LEON KILAT. SEGUNDO enters right. May dala rin siyang isang balaraw.

SEGUNDO

            (Pabulong) Renaryo…! Nahinanok na ba sila?

RENARYO

            (Pabulong) Ayaw pagsaba…!

TIYOY enters right. May dala rin siyang balaraw.

RENARYO

            Guniti ninyo kay akong birahan. Karon na!

Hinawakan ni TIYOY at SEGUNDO ang mga kamay ni LEON KILAT. Nagising ito. Biglang sinaksak ni RENARYO si LEON KILAT. Nagising si GREGORIO. Hinalbot ni RENARYO ang baril ni LEON KILAT.

GREGORIO

            Unsay inyong gibuhat kang Don Leon?

RENARIO

            Tan-awon nato karon ug  dili ba ka madutlan ug bala!

GREGORIO

            Ayaw! Hunonga kana ninyo!

Binaril ni RENARYO ang ulo ni LEON KILAT. Umalingawngaw  ang putok ng baril.

GREGORIO

            Ayaw…! Don Leon…!

KITAY enters right. May dala siyang parol de combate.

KITAY

            Unsa katong buto? Gubat na ba?

TAN INSYONG enters right with a crucifix.

TAN INSYONG

Naunsa na? Naunsa na? 

 Mingaab ug hilak si KITAY.

TAN INSYONG

          Buhi pa ba?

KITAY

            Patay na intawon! Patay na ang makaluluoy nga si Sir Leon!

ENTENG & ANDRES enter right. Binuhat nina RENARYO, SEGUNDO, at TAN INSYONG ang walang malay na si LEON KILAT.

TIYOY

            Taympa! Taympa! Kinahanglang masiguro nato kon patay na ba gyud siya.

Sinaksak ni TIYOY si LEON KILAT. Sumunod rin ng pagsaksak sina SEGUNDO, RENARYO, at TAN INSYONG.

GREGORIO

            Ayaw…!

ANDRES

            Don Leon…!

HENERAL MONTERO enters left with a rifle.

HENERAL MONTERO

            Hain si Leon Kilat?

Natigilan si HENERAL MONTERO nang makita si LEON KILAT.

HENERAL MONTERO

            Que lastima!

TAN INSYONG

Igu na ba ang iyang kamatayon, Heneral Montero? Aron dili nimo i-apil ang katawhan sa Carcar sa imong kasuko?

HENERAL MONTERO

            Viva España! Viva España!

TAN INSYONG

           Viva España!

 

RENARYO & SEGUNDO

           Viva España!

END OF SCENE 3. CUARESMA, 1898.

VOICE-OVER

Ang pagpatay kang Leon Kilat sa kadlawon sa Bernes Santo sa ika-8 sa Abril 1898 miluwas tuod sa mga taga-Carcar batok sa pagsulong sa mga Katsila. Apan tungod niini mas misamot ang kasuko sa mga Sugbuanon batok sa mga Katsila ug mas misamot ang ilang nagdilaab nga pagbati nga mahimong gawasnon gikan sa pagkaulipon. Ang kaisog ug pagkabayanihon ni Leon Kilat nahimong inspirasyon sa daghang mga Katipunero sa Sugbu aron ipadayon ang rebolusyon dinhi sa Sugbu nga milungtad hangtod nga atong nakab-ot ang kagawasan gikan sa mga Katsila sa Adlaw sa Pasko, 1898. Ug sa kinaunhang higayon giwagayway ang bandera sa Pilipinas didto sa Fort San Pedro dungan sa kusog nga singgit sa mga Sugbuanon, “Mabuhi ang Katipunan! Mabuhi ang Pilipinas!” Apan sa paglabay sa panahon ang pangalan ni Leon Kilat halos hapit na malimtan ug naputos na sa tanghaga. Ug nahimo na lamang tipik sa kantahonon sa mga bata nga nag-awit, “Si Kapitan Heneral Leon Kilat Naglatay-latay sa dagat Wala’y laing gisugat Gyera lang ug gubat.”

END OF ACT 1

 

Leon Kilat's kerchief

Leon Kilat's vistidora

A sample of commonly used anting-anting