BASED ON THE TRUE-TO-LIFE STORY OF PANTALEON VILLEGAS
A SHORT PLAY BY BERNARDO B. MONTILLA
CHARACTERS
LEON KILAT …………………...…… Cabecilla sa Katipunan sa Cebu
ENTENG …………………………..... Susitador nga batan-on
HENERAL MONTERO ……………… Sintensyador nga Katsila
ANDRES ……………………………… Kauban ni Leon Kilat
GREGORIO …………...…………...… Kauban ni Leon Kilat
TAN INSYONG ……………...….……. Kauban ni Leon Kilat
TIYOY ………………………….………. Kauban ni Leon Kilat
RENARYO …………………………….. Traydor nga Kauban ni Leon Kilat
SEGUNDO ………………………..…... Sastre nga si-aw
KITAY ………………………….…….... Taslakan nga katabang nga babaye
ACT 1
VOICE-OVER
Daghang mga panghitabo sa kasaysayan sa Pilipinas ang wala
kaayo mahibaw-i sa tanan apan bililhon kayo sa paglakbit tan-aw. Usa sa maong
makasaysayanong panghitabo sa Pilipinas mao ang istorya mahitungod kang
Pantaleon Villegas tungod kay usa kini sa mga hinungdan nga miumol sa nasud nga
Pilipinhon aron mahimong hingpit nga usa ka republika. Ug usa kini sa nahimong
sukdanan sa atong pagka-Pilipinhon ug sa atong pagmahal sa nasud. Tuguti kami
nga among kinasingkasing nga idalit kaninyo ang linawas nga paghatag ug
kinabuhi sa halos nalimtan na nga panid sa kasaysayan sa kaliwatang Pilipinhon.
Ani-a ang among pasundayag nga giulohan ug, “Leon Kilat”.
SCENE 1. CIRCUS, 1898. Right Center Stage,
may isang riser kung saan ay may
nakapatong na isang mesang gawa sa kawayan at sa tabi nito ay may isang kahon
na upuan. Sa ibabaw ng mesa ay nakatayo ang picture
frames na may mga larawan ng painting
na “Spoliarium” at ng litrato ng pagbaril kay Rizal sa Luneta. Left Up Stage, may isang baras o pull-up bar. Center Up Stage, may isang itim na telon na nagsisilbing backdrop. Sina GREGORIO, TAN INSYONG,
TIYOY, RENARYO, SEGUNDO, LEON KILAT, at KITAY ay nakaharap lahat sa isang painting frame. Samantalang si ENTENG na
nakabihis ala-Rizal na bibitayin sa Luneta ay nakatayo sa gilid ng picture frames at nakaharap sa audience.
ENTENG
Nagsugod
ang tanan sa Spoliarium…
Nagmistulang “Spoliarium” ang makikitang eksena kung saan si
KITAY ay naupo at nakatalikod sa audience, left upstage; hinihila ni RENARYO
patungo sa backdrop ang nakahigang si GREGORIO; nakatayo naman si SEGUNDO
malapit kina TAN INSYONG at TIYOY na nakatingin kay GREGORIO. Samantalang si
LEON KILAT ay nakaupo sa tabi ng mesa at nakatingin.
ENTENG
Dili lang dungog sa tibuok katawhang Pilipinhon ang gihatag
sa Spoliarium nga gipintal sa bantugan nga pintor nga si Juan Luna. Gipukaw
niini ang binhi sa pagmahal sa nasud diha sa kasingkasing sa halangdong si
Rizal ug diha sa tagsa-tagsa ka mga kasingkasing sa mga bayani nga mibuhis sa
ilang kinabuhi alang kanato.
Ginaya nila ang eksena ng pagbaril kay Rizal sa Luneta.
Itinali nina TAN INSYONG at TIYOY si GREGORIO. Si RENARYO ay kinuha ang ripple
at nakatayo sa bandang likuran ni GREGORIO. Si SEGUNDO naman ay itinaas ang
hawak na revolver pistol. Si LEON KILAT ay nakatayo naman malapit kay RENARYO. Samantalang
si KITAY ay tumakbo palabas, exits left.
SEGUNDO
A
formar… Carguent… Afonte… Fuego!
Binaril ni RENARYO si GREGORIO at bumagsak.
ENTENG
Gitukod ni Supremo Andres Bonifacio ang Kataastaasan at
Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan!
Inilabas ni RENARYO ang bungo ng tao, kandila, posporo,
pluma at papel. Inilagay n’ya ito sa ibabaw ng mesa. Sinindihan n’ya ang
kandila. Ikinabit nina KITAY at SEGUNDO ang pulang bandila ng K.K.K. sa maitim
na telon. Si TIYOY naman ay nagsuot ng itim na sotana at nilagyan ni TAN
INSYONG ng takip na panyo ang kanyang mga mata habang iniharap ito sa bandila.
Kinuha ni LEON KILAT ang kanyang balaraw at sinugatan ang kanyang braso. Naupo
siya sa kahon at kinuha ang pluma at isinawsaw ito sa kanyang dugo at pumirma
sa papel na nasa mesa. Habang nakatayo sa kanyang tabi si ANDRES na nakatingin
sa pinirmahang papel habang sinusugatan n’ya ang knyang kaliwang braso ng
kanyang balaraw. Kinuha rin ni GREGORIO ang kanyang balaraw at sinugatan ang
kaliwang braso. Lumabas sa kaliwa si KITAY.
ENTENG
Ug miulbo ang gubat nga nahimong silbato sa pagsugod sa
duguon nga rebolusyon!
Hawak ni RENARYO ang itak at bandila ng Katipunan.
Nakapalibot sa kanya ang lahat ng kalalakihan.
RENARYO
Mabuhi
ang Katipunan!
TANAN
Mabuhi
ang Katipunan!
Mabilis na pumasok si KITAY mula sa kaliwa at takot na
takot.
KITAY
Cabecilla
Gregorio! Cabecilla, adunay nagsingabot!
GREGORIO
Pagdali
kamo! Pamalik mo sa circus!
Dali-dali nilang inilipat ang mesa at kahon, left
centerstage. Itinago nila ang mga picture frames. Naupo sa kahon si KITAY at
inilabas ang baraha mula sa kanyang bulsa. Nakatayo sa tabi niya sina TAN
INSYONG at GREGORIO. At naglaro silang tatlo ng baraha. Nagtatambling naman,
down centerstage sina TIYOY at RENARYO. Si SEGUNDO naman ay nagha-handstand sa
ibabaw ng riser. Samantalang si ENTENG ay nakalambitin sa baras. At si LEON
KILAT ay naglalaro ng dalawang tennis balls.
Pumasok mula sa kaliwa si ANDRES. Nagtago sa
ilalim ng saya ni KITAY si ENTENG.
ANDRES
Mga
kauban…
GREGORIO
Porbida!
Ikaw ra man diay na Ka Andres. Abi man namo ug si kinsa na.
ANDRES
Aduna akoy dalang dautan nga balita. Tagsa-tagsa nang
gidakop sa mga Katsila ang atong mga kaubanan. Ug nakaila ba kamo ni Teodorico
Duque?
LEON KILAT
Si Dikoy? Ngano? Aduna bay dautang nahitabo kaniya? Siya ang
una nakong giabtan dinhi sa Cebu sa pag-abot naku gikan sa Manila. Kauban kami
ug trabaho sa usa ka botika nga gipanag-iya sa usa ka Aleman. Ug parehas kami
nga migamit sa angga nga Eulogio. Pero gitawag ko sa among amo sa tinood naku
nga angga nga Leon aron dili siya maglibog.
ANDRES
Gidakop siya sa mga Katsila tungod sa pagtoo nga siya mao
ikaw. Maayo na lang gani kay gibarogan sa Aleman nga nasayop sila sa tawo nga
ilang gidakop. Busa gibuhi-an siya sa mga Katsila.
LEON
KILAT
Salamat
intawon kay walay nahitabo kaniya.
ANDRES
Pero ang pait nga balita kay... kaganihang buntag gipatay sa
mga Katsila ang trese sa atong mga kauban didto sa Labangon. Ilang gi-atol ang
pagpatay sa Huybes Santo karong petsa tres sa Abril. Wala silay tahod sa semana
santa. Mga wala silay kaluoy. Mga demonyo sila!
LEON KILAT
Misobra na sila. Misobra na ang ilang kabangis. Kinahanglan
nang taposon ang ilang pagdaugdaug sa atong nasud. Mo-alsa ta karon g’yong
adlawa. Dili na nato huwaton nga ilang tumanon ang ilang saad. Dili na mahimong
palabyon kining adlawa. Tungod kay sa matag segundo nga molabay usa ka libo ka
dupa ang kadaugan sa atbang. (He pauses
for a moment.) Mabuhi ang Katipunan!
TANANG
KALAKEN-AN
Mabuhi
ang Katipunan!
LEON KILAT
Mabuhi
ang Pilipinas!
TANANG
KALAKEN-AN
Mabuhi
ang Pilipinas!
KITAY
Dios
ko inatawon panabangi!
Lumuhod sa riser si KITAY at kinuha ang rosaryo. Nagsimula
siyang maglitanya. Takot na takot. Habang si ENTENG ay sumisilip sa pintuan.
KITAY
Ave
Maria purisima… ora pronobis…
ENTENG
Don Leon, adunay mga guardia civil nga
nagsingabot! Kauban nila si Heneral Montero!
LEON KILAT
Ha?
Pagdali kamo! Hiposa ninyo ang tanang timailhan sa atong pondok!
Iniligpit ng mga KALALAKIHAN ang lahat ng mga kagamitan ng
Katipunan. Habang si KITAY naman ay humihikbi, humahagulgol, at biglang
umatungal ng iyak.
KITAY
Dili
pa ko gustong mamatay! Dili pa ko gustong mamatay!
LEON KILAT
Hilom, Kitay! Kondili ka mohunong diha ablihan naku ang
bintana ug akong pamusilon ang tanang guardia civil nga naa sa gawas.
KITAY
Ayaw
‘taw’n Sir! Maluoy ‘taw’n ka! Dili pa ko gustong mamatay!
ENTENG
Anaa
na ang mga guardia civil ug si Heneral Montero!
Hinimatay si KITAY. Dali-daling nag-acrobatic ang mga
kalalakihan. Nag-execute sila ng pyramid formation. Pumasok mula sa kaliwa
si HENERAL MONTERO.
HENERAL MONTERO
Mga estupido! Unsa bay inyong gibuhat dinhi sa menteryo sa
Calamba? Nganong daghang mga taga-San Nicolas ang nagtapok dinhi? Aduna ba
kamoy sekreto nga pondok? Myembro ba mong tanan sa Katipunan?
ENTENG
Dili intawon, Heneral! Nag-ensayo ra mi sa among himoon nga
circus. Hapit na man gud ang pista sa pagkabanhaw.
HENERAL MONTERO
Mga tonto gyud mong dagku! Wala ba mo makahibaw’ nga adunay
gubat? Gigukod na sa mga sundaw’ ang mga
rebeldeng gustong mo-alsa sa atong gobyerno. Pamauli na mo mentras wala pa mo
manga-igu sa mga saag nga bala. Ayaw kamo paghuwat nga mangamatay nganhi.
ENTENG
Sige,
Heneral.
Nagsi-alisan ang mga kalalakihan, exit left. Nagising si
KITAY. Bigla siyang natakot nang makita si HENERAL MONTERO.
HENERAL MONTERO
Ikaw…
nganong ani-a pa man ka dinhi? Unsa pa may imong gihuwat?
KITAY
Wa-wala akoy sala. Dili ko nila kauban. Wala koy labot.
Maluoy ka kanako! Dili pa ko gustong mamatay!
HENERAL MONTERO
Si
kinsa ka? Unsay imong pangan?
KITAY
Ha?
HENERAL MONTERO
Bungol
ka? Miingon ko, unsay imong pangan.
KITAY
Ngano
man diay Sir? Manguyab ka naku?
HENERAL MONTERO
Gusto
kang pabuthan tika?
Itinutok ni HENERAL MONTERO ang kanyang riple kay KITAY.
KITAY
Ay, kabayo ni Leon Kilat! Potenciana, Sir! Potenciana
ang akong pangan. Kitay for short.
HENERAL MONTERO
Dali
ra gud, Potenciana.
Lumapit si KITAY.
KITAY
Ngano
man Sir? Ayaw ‘taw’n kog among-amongi Sir…!
Tinutukan ni HENERAL MONTERO ng baril ang ilong ni KITAY.
KITAY
Ay,
santo santimaan! Mobuto na, Sir!
HENERAL MONTERO
Nakahibaw’
ba ka ug unsay mahitabo kon mobuto ni?
KITAY
Ulbo
ang tanan nakong kugmo Sir.
HENERAL MONTERO
Pagtarong!
Tug-an sa tinood! Unsay imong nahibaw-an sa Katipunan?
KITAY
Ay, pula ang regla! Ayaw ‘taw’n paregla Sir! Pulahan ang
tawag sa mga Katipunero dinhi! Wala sila dinhi sa menteryo Sir. To-a sila sa
dagat. Pero kon nadakpan na to sila sa mananagat gibaligya na to ron sila sa
merkado. Ay, unsa ba pagkatabi-an ba ining baba-a?
HENERAL MONTERO
Unsa ang giplano sa mga Katipunero? Itug-an kanako ang tanan
nimong nahibaw-an sa plano sa Katipunan! Tug-an!
KITAY
Ay, unsa may akong itug-an? Wala koy nahibaw-an. Wala ko
kahibaw’ kon pisot ba ka. Wala koy itug-an. Dili ko mosulti sa uban nga bayot
ka.
HENERAL MONTERO
Pagtarong.
Pagpili… bala o motug-an ka.
KITAY
Matuk-an
ko ana Sir.
Gi-cock ni HENERAL MONTERO ang riple.
KITAY
Ay, Dios ko! Motug-an na lagi ko Sir! Motug-an na ko! (Mihilak.) Mo-alsa karon ang mga
Katipunero. Ug segun sa akong nahibaw-an manimba usa sila ngadto sa simbahan sa
Birhen sa Regla una nila buhaton ang pag-alsa.
HENERAL MONTERO
Siguradoha lang nga wala
ka mamakak… kay sa oras nga namakak ka, balikon tika ug utangon sa hari
ug akong puohon ang imong kaliwat.
KITAY
Balika
lang Sir kay dili naku tabunan aron imong sungkabon.
HENERAL MONTERO exits left.
KITAY
Dios ko, pasaylo-a ko sa akong nabuhat! (sa
audience) Akong adtoon si Padre Francisco Blanco. Akong ikumpisal ang tanan
nakong mga sala.
END OF SCENE 1. CIRCUS, 1898.
SCENE 2. PAGBOMBA NG SAN NICOLAS,
1898. Maririnig
ang putukan sa paligid. Pumasok mula sa kanan si HENERAL MONTERO at
hawak-hawak sa kwelyo ang dugu-ang si GREGORIO, rapido. Itinulak ni HENERAL
MONTERO si GREGORIO na nadapa sa sahig.
HENERAL MONTERO
Puñeta! Sultihi ko kon hain ang inyong lider. Hain si
Pantaleon Villegas alyas Leon Kilat? Kinahanglan nga akong madakpan ang animal
nga si Leon Kilat!
GREGORIO
Dili nimo siya madakpan. Mahimo niyang molupad sakay sa
iyang katingalahang panyo. Ug mahimo niyang likayan ang mga bala sa inyong
armas sama kaabtik sa kilat.
HENERAL MONTERO
Wala akoy labot kon aduna siyay panyo nga katingalahan… kon
sama siya sa leon ka kusgan… o kon naghupot siya ug ngipon sa kilat. Tan-awon
nato ug dili ba siya madutlan ug kamatayon sa oras nga aku siyang ikaatubang.
Itug-an kanako kon hain si Leon Kilat!
GREGORIO
Lisod
pangitaon ang tawo nga adunay tagu-lelong.
HENERAL MONTERO
Gusto ba nimong paulbohon nakog una ang imong
bagol-bagol? Hain si Leon Kilat? Tug-ani ko!
GREGORIO
Naglagiting ba ka sa tumang kasuko tungod kay among gisu'ong
ang Kuta San Pedro unya among gipaikyas ang tanang mga binilanggo? O tungod kay
nauwaw kag maayo nga among nailog ang inyong kampo ginamit lamang ang among mga
sundang? (Pause) Pagkadaku nimong inutil, Heneral Montero.
HENERAL MONTERO
Hilom! (Tinadyakan
niya sa tagiliran si GREGORIO.) Serbenguenza! (Inumbag niya ng riple si GREGORIO.) Mga demonyo kamong tanan! Wala
pa mo makontento sa inyong pag-ilog sa among mga kampo… inyo pa gyud nga
gisulong ang simbahan ug inyong gipamatay ang mga pari.
GREGORIO
Tungod kay miulbo na ang among kasuko ug kayugot nga among
gipugngan sulod sa tulo ka gatos ka tuig nga giharian sa mga panuway nga
nagtakuban sa sapot sa mga anghel ang nasud nga Pilipinhon. Andam na kaming
mosukol sa inyong kabangis ug mo-asdang sa panggubatan hangtod sa katapusan
namong gininhawa.
HENERAL MONTERO
Caramba!
Hinampas ni HENERAL MONTERO ng riple si GREGORIO. Pagkatapos
ay muling itinutok sa ulo ni GREGORIO ang riple at ikinak ito.
GREGORIO
Wala kay laing nahibaw-an kondili ang paggamit ug juez de cuchillo ug ang pagpataw sa sentencia de muerte! Wala kay laing
gibuhat kondili ang pagpatay sa mga inosenteng mga Pilipinhon. Wala kay sama ka
salbahis. Banyaga ka! Satanas!
Pinaputukan ni HENERAL MONTERO ang hita ni GREGORIO.
Namilipit sa sakit si GREGORIO.
HENERAL MONTERO
Wala
ka masayod sa lintunganay sa imong pagkahambugero.
Maririnig
ang sirena ng bapor.
HENERAL MONTERO
Miabot na ang duha ka barkong igugubat, ang Paragua ug ang
Don Juan Austria. Mao kiniy magdala sa inyong kamatayon. Dili tika patyon karon
aron imong masaksihan ang akong pagpaningil unya kang Leon Kilat. Magbayad siya
sa tanan niyang pag-insulto sa España. Magbayad siya sa iyang pagpakauwaw
kanamo.
Hinampas ni HENERAL MONTERO
sa handle ng riple ang sugat sa hita ni GREGORIO. Namilipit na naman si
GREGORIO sa sakit hanggang sa mawalan ng malay-tao. Maririnig sa paligid ang
mga pagsabog.
HENERAL MONTERO
Nagsugod na. Ila nang gisugdan pagbomba ang San Nicolas.
Sige lang, Gregorio. Padayon sa imong pagkakuyap kay sa imo unyang pagmata
sundan ko ikaw bisan pa sa kabukiran sa Sugbu aron akong matultulan ang tanan
ninyong tago-anan ug akong mapuo ang tanang mga Katipunero nga nagpakauwaw sa
akong dungog isip heneral sa militar nga Katsila.
HENERAL MONTERO exits right. LEON KILAT & ANDRES enter
left.
LEON KILAT
Gregorio!
Gregorio…!
Nagising si GREGORIO. Tinulungan siya nina LEON KILAT at
ANDRES na makatayo.
LEON KILAT
Kinahanglan
na tang mangikyas gikan dinhi.
ANDRES
Delikado ug mangadto pa kita sa kabukiran sa Tabunan ug
Balamban. Basin ila pang mahibaw-an ang atong mga kampo ngadto. Aduna kitay mga
kauban didto sa Carcar. Mas maayo kon adto kita mangikyas.
LEON KILAT
Tana!
Dili na kita maglangay.
LEON KILAT, GREGORIO, & ANDRES exit left.
END OF SCENE 2. PAGBOMBA SA SAN
NICOLAS, 1898.
SCENE 3. CUARESMA, 1898. Pumasol mula sa kanan sina TAN INSYONG,
TIYOY, at RENARYO. Hawak-hawak ni TIYOY ang kanyang tungkod at apa ng tabako.
Samantalang hawak-hawak naman ni TAN INSYONG ang isang malaking krusipiho. At
si RENARYO naman ay may bitbit na baril.
TIYOY
Unsay atong buhaton karon? Padulong na nganhi sa Carcar ang
pundok ni Leon Kilat. Mamiligro ang atong lungsod sa ilang pag-abot. Adunay
nakatahu kanako nga nakahibaw’ na si Heneral Montero nga anhi padulong sila si
Leon Kilat.
Pumasok mula sa kaliwa sina KITA at ENTENG. Nagdala sila
ng mga pagkain at mga kitchen utensils. Inilagay nila ito sa mesa. Pumasok
mula sa kanan si SEGUNDO na nagdala ng isang lamesita at inilagay iyon sa
ibabaw ng riser. Kumuha siya ng isang silya at inilagay ito sa tabi ng
lamesita. Pagkatapos ay naupo siya at nagbasa ng diyaryo.
RENARYO
Pero
giunsa ni Heneral Montero pagkasayod sa lakang ni Don Leon?
TAN INSYONG
Aduna kunoy usa ka babaye nga mikumpisal kang Padre Blanco,
Renaryo. Ug iyang gitug-an ang tanang sekreto sa atong kalihukan.
Takot na napatingin kina TAN INSYONG si KITAY habang
naghahanda sa mesa.
RENARYO
Dili
gyud diay kasaligan ug sekreto ang mga babaye, Tan Insyong.
TIYOY
Unsa may atong mabuhat aron mapugngan ang pag-asdang sa
panon ni Heneral Montero? Sigurado ko nga ilang pamatyon ang tanang mga tawo
dinhi sa Carcar. Hasta ang mga inosente maamong. Wala kitay igong armas aron
mapugngan sila.
TAN INSYONG
Usa ra ang paagi nga akong nakita Tiyoy aron atong maluwas
ang Carcar gikan sa kasuko ni Heneral Montero.
TIYOY
Unsa
man kana, Tan Insyong?
RENARYO
Sultihi
kami kon unsa kana, Tan Insyong.
TAN INSYONG
Kinahanglang
patyon si Leon Kilat.
TIYOY
Linuog ang imong nahunahunaan nga paagi, Tan Insyong. Atong
lider si Leon Kilat. Ug wala siyay gibuhat nga dautan kanato aron ato siyang
patyon. Daghan siyang gibuhat nga maayo alang sa kagawasan sa atong nasud.
TAN INSYONG
Kon magpabilin siyang buhi ug mopuyo uban kanato ang atong
lungsod maagiw ug mangamatay kitang tanan. Kinahanglang isakripisyo ang
usa alang sa kaluwasan sa kadaghanan, Tiyoy.
TIYOY
Manghinaw
ko niana.
LEON KILAT, GREGORIO, & ANDRES enter left.
ENTENG
Tan
Insyong, ani-a na sila si Don Leon.
LEON KILAT
Maayong
adlaw kaninyo, Tan Insyong.
Inalalayan nina LEON KILAT at ANDRES si GREGORIO upang maupo
malapit sa mesa.
TAN INSYONG
Malipayong pag-abot nganhi sa Carcar ning panahon sa
kwaresma, Don Leon. (Transits) Naandam
na ba kaha ang aslonon sa Bantayan para sa pista sa Bernes Santo?
ENTENG
Tan
Insyong, naandam na ang pagkaon. Tatay Tiyoy, mangaon na ta.
TAN INSYONG
Oh, unsa pa may atong gipaabot kon mao? Tana mo sa
komedor! Dili maayong pahuwaton ang grasya.
Nagtungo ang lahat sa mesa maliban kay TIYOY na pinigilan ni
ANDRES. Binigyan ni KITAY ng plato ang bawat isa na lumapit sa mesa. Pagkatapos
ay umalis si KITAY exits left.
TIYOY
Ka Andres, panglakaw na unya mo human mo makapanihapon. Ayaw
mo pagpabuntag dinhi. Adto ninyo taposa ang away sa Naga. Ayaw dinhi sa Carcar.
Hangyo lang, ayaw dinhi.
ANDRES
Sa wala pa mosibog si Don Leon nganhi, ang mga tawo
gipahibalo nga anhi padangpon sa Carcar kay anhi taposa ang away ug karon nga
nagpadu’ong na sila nganhi, lisod na kaayo sila tagsa-tagsaon sa pagsulti nga
ang away adto na pud taposon sa laing dapit. (Pause.) Gikasubo ko Tiyoy.
TIYOY
Ayaw kog basola kon adunay dautang mahitabo, Ka
Andres. Gipahimangno-an na tika.
ANDRES
Walay dautang mahitabo kaniya, Tiyoy. Ako, nakakita gayud.
Moasdang siya sa mga kaaway bisan naghadyong ang mga bala. Makuli nga maigo ug
kon maigo man gani, maorag dili siya dutlan kay mamapha lang ug dili
maunsa. Ug dunay nagsulti nga mahimo niyang motumaw sa duha ka lugar sa susamang oras tungod sa iyang sigbin.
TIYOY
(Sarcastically laughs) Basin usa siya ka ongo, mangtas, o wakwak nga sigbinan. (Pauses) Daku gyud ang imong pagsalig sa iyang abilidad. Pero ako
dili kombinsido niana. Hangtod gani karon nagduda lang gihapon ko nga usa siya
ka espiya nga gipadala nganhi sa mga Katsila. Kuwang ko sa pagsalig nga
gipadala gayod siya ni Heneral Emilio Aguinaldo nganhi gikan sa Manila. (Transits) Dili ba
usa siya ka Hilonggo gikan sa Bacong, Negros Oriental? Ang mga Hilonggo
tikalon… maayo lang sa hambog ug dili kasaligan.
ANDRES
Nakakita kitang tanan ug nakabasa sa suwat nga pinirmahan ni
Heneral Aguinaldo nga si Don Leon maoy iyang gipadala nganhi aron lig-onon ang
kawsa sa Katipunan dinhi. Unsa pa may laing pruweba ang imong gustong makita?
TAN INSYONG
Dali na mo ngari Ka Andres. Unya na nang tabi. Mangaon na
ta. Basin magmahay mo kon mahurot ang sud-an. Lami raba kaayo ni. Diay
kalderetas nga kanding, nilat-ang manok, ug inasal nga baboy. Dia say atay,
dinugu-an, ug tina-i. Tiyoy dili pa ka mokaon? Uwaw baya kaayo kay nag-una pa
hinoon mi nimo nga tagbalay.
Nagtungo sa mesa sina ANDRES at TIYOY. Hindi mapakali si
TIYOY sa kanyang upuan. Mayamaya’y lumapit si TIYOY kay SEGUNDO at may
ibinulong. Naunang tumigil sa pagkain si LEON KILAT. Naupo siya sa upuan na
nasa riser. Pumasok mula sa kaliwa si KITAY at may dalang tray na may
nakapatong na isang tasang kape, isang bote ng ginebra, at isang baso. Ibinigay
ito ni KITAY kay LEON KILAT.
KITAY
Inom usa ug kape, Sir Leon, aron mawa’ ang imong duka. Ug
paresi ining ginebra, pampainit sa kasingkasing ug sa kinadak-ang ugat sa lawas
sa usa ka matuod nga lalake.
LEON KILAT
Pagkagwatsenangga
gyud nimo, Kitay.
Kinuha ni LEON KILAT
ang isang tasa ng kape. Inilagay naman ni KITAY ang tray sa ibabaw ng
lamesita. Lumapit si TIYOY kay LEON KILAT at binuksan ang bote ng ginebra at
nagtagay sa baso, Inabot ni TIYOY kay LEON KILAT ang isang baso ng ginebra.
LEON KILAT
Tiyoy, pwede ba ko nimong kuhaan ug sastre nga pwedeng
makatahi ug bag-ong traje de rayadillo?
Gusto nakong mag-ilis ug bag-o inig homan nako ug kaligo ugma sa buntag.
TIYOY
Tayming kaayo kay ania si Kapitan Segundo nga usa ka maayong
laki nga sastre. (kay SEGUNDO)
Gundoy… Gundoy…!
SEGUNDO
Toara! Naara! Ania na si Gundoy ang inyong alagad. Unsa may
inyong ipabuhat kanako? Ibuwad ang bahaw, kamayan, mantikaan unya sagolan ug
latik aron mahimong lami-an nga ampaw sa Carcar? O inyo bang patahi-an ug
bag-ong sotana si San Judas Iscariote nga naa sa kilid sa atong simbahan nga
duol ra kaayo dinhi?
LEON KILAT
Magpatahi unta kog traje
de rayadillo, Segundo. Pero mahoman ba pud kaha nimo karong gabii? Gusto
man gud unta nakong masul-ob dayon kini ugma sa buntag inig homan nako ug
kaligo.
SEGUNDO
Kaya kaayo na naku, Senyor. Bisan pag akong apilon ug tahi
ang imong tina-i, pwede kaayo.
Kinuha ni SEGUNDO ang kanyang metrosan pangkarpintero mula
sa bulsa.
SEGUNDO
Unsa
man katas-a ang imong gusto, Senyor? Ingon ini?
Sinukat ni SEGUNDO si LEON KILAT mula ulo hanggang paa.
Sinukat din niya ang lapad mula sa isang braso patungo sa kabilang braso ni
LEON KILAT. Pati na rin ang haba at lapad ng pagkalalake ni LEON KILAT.
LEON KILAT
Taympa,
taympa… taympa ra gud! Unsa man ning imong gibuhat?
SEGUNDO
Unsa
pa? Di gisukdan ka!
LEON KILAT
Ug
nganong metrosan man sa panday ang imong gigamit?
SEGUNDO
Dili ba, Senyor, nga magpabuhat man kag lungon kay maligo
man ka ugma sa imong kaugalingong dugo?
LEON KILAT
Amaw!
SEGUNDO
Unsa,
‘nyor? Ampaw?
Kinutos ni LEON KILAT si SEGUNDO.
SEGUNDO
Aguy! Nabali na man tingali ning akong u'o. Basin nagkabaylo
na ning akong u'o sa ibabaw ug ubos. Pagkalain kahang tan-awon. Pasaylo-a na
ko, ‘nyor. Komedya ra man gud tong ako-a gud.
LEON KILAT
Ayaw pagkomedya ug ingon niana. Dili pa ko mamatay. Kusgan
pa ko sama sa kabayo, Unsaon na man lang ang sagbot kon patay na ang kabayo.
Kinuha ni SEGUNDO sa kabilang bulsa ang metrosan pang-sastre
at sinukatan ng maayos si LEON KILAT.
RENARYO
(Pasigaw) Mga igsoon, gusto nakong ipahibaw kaninyo nga karong
gabhi-ona aduna akoy ihawon nga kabayo!
Humikab si LEON KILAT at nag-unat ng mga kamay.
LEON KILAT
Giduka
na man ko. Wala ba moy banig? Dinhi na lang ko matog.
KITAY
Ako
na lay kuha sa banig.
KITAY exits right. Lumapit kay LEON KILAT si ENTENG.
ENTENG
Don Leon, mahimo bang mangutana kanimo kon tinood ba
ang gisulti ni Noy Andres nga aduna kuno kay hiyas nga nabantog ug gikaintapan
sa mga kaaway? Tinood ba nga aduna ba kay agimat?
LEON KILAT
O, tinood kana Enteng. Aduna akoy agimat. Pero ang gahom sa
akong agimat nagdepende sa akong hugot nga pagsalig sa Ginoo.
ENTENG
Importante
ba ang pagsalig, Don Leon?
LEON KILAT
Importante kaayo, Enteng. Ug kinahanglan nga lig-on ang imong
pagsalig. Sama sa imong pagsalig sa imong kauban nga acrobat nga magtabyog
sa trapecio ngadto sa ibabaw ug mosawo kanimo sa imong pag-ambak padong kaniya
gikan sa imong gitungtungan. Kon wala kay hugot nga pagsalig dili ka makalabang
sa pikas ug mahulog ka sa ubos ug mamatay. Ang agimat o anting-anting
kinahanglang imong ampo-an ug mga pag-ampo alang sa Ginoo sama sa, “Cruz passion y muerte cruz de Cristo salva
mi tress Ave Maria, Adit Dium Empacturom en visto virgo Jesus Jesus.”
ENTENG
Pananglitan imong tigbason ang imong kaaway ug gusto gyud
nimo siyang patyon, aduna bay orasyon para ana?
LEON KILAT
Adunay mga orasyon aron mapanalipdan ka batok sa hinagiban
sa kaaway. Salvate Deus, Los que
defienden de la patria como nuestro defensa en la patria celestial contra los
demonios.
Hinubad ni LEON KILAT ang kanyang sombrero kung saan
nakapailaim ang isang panyo. Hinubad nya rin ang panyo.
LEON KILAT
Gibison Gaodio
magnobaldi contra bala epica egosum pactum Dominum Deum Pactum Jesum Pleum Tum
Jesus. Mao kini ang orasyon nga nakasuwat
niining akong panyo. Panalipod kini aron dili ka masamad.
Ibinigay ni LEON KILAT kay ENTENG ang panyo.
LEON KILAT
Aduna poy isul-ob nga tukma nga agimat. Tanang mga
Katipunero nagsul-ob ug anting-anting. Nagkalain-lain lang ang matang niini.
Adunay panyo, kwentas, tangkil, bala, ngipon, bato, o vistidora sama sa
kasagaran nakong kamisen nga isul-ob sa ilawom niining traje de rayadillo… Pero
walay orasyon aron masiguro ang kamatayon sa kaaway.
Hinubad ni LEON KILAT ang kanyang traje de rayadillo at ang
kanyang kamison. Inabot niya kay ENTENG ang kamison.
LEON KILAT
Isul-ob
kini, Enteng. Gamita kini dili lamang sa pagpanalipod sa imong
kaugalingon. Kondili sa pagpanalipod sa mga dinaugdaug. Kinahanglan tang
magpakaisog sa pakig-away hangtod nga atong makab-ot ang kagawasan sa
atong nasud gikan sa kamot sa mga kaaway.
Hinubad ni ENTENG ang kanyang damit at ipinalit ang kamison
na ibinigay ni LEON KILAT.
ENTENG
Mohupas pud ba ang gahom sa agimat,
Don Leon?
LEON KILAT
Mohupas
pud kini, Enteng. Dili nimo angay nga pagunitan sa usa ka babaye ang imong
agimat.
ENTENG
Ngano man diay ug pagunitan, Don Leon?
Maunsa man diay?
SEGUNDO
Mogawas
ang iyang sigbin nga nagtabisay ang laway kon magunitan ug
babaye. Unya mogahi ug motoasik ang gahum niini nga mobuhat ug bata.
Nagtawanan
ang lahat.
LEON KILAT
Puros gyud na tinonto ang imoha,
Segundo. Enteng ayaw pagtoo ni Segundo.
Bumalik si KITAY at dala-dala na ang banig, kumot, at unan.
Sinalubong siya ni RENARYO at may ibinulong. Nagpatuloy sa paglapit kay LEON
KILAT si KITAY.
KITAY
Magbukhad
na ko, Sir Leon.
Tumango lang si LEON KILAT. Nagbuklat ng banig si KITAY.
ANDRES
Mangatulog
na usab ‘ta.
ENTENG
Adto lang katog kuyog naku sa akong kwarto, Noy Andres.
Nag-inusara ra ko didto. Mahadlok ko matog nga ako rang usa. Mangguwa ra ba
kuno nang mga ongo kon kwaresma.
SEGUNDO
Ayaw kahadlok Dong Enteng kay ang mangabat sa laki, babaye
man ug dili bayot. Busa, kon adunay mangabat nimo, paghubo tanan. Tan-awon nato
ug dili ba ka mangisog ug mogahi sa kasuko ug mahadlok na nimo ang abat.
Nagtawanan ang lahat.
GREGORIO
Anhi lang ko matog Ka Andres. Magpungko lang ko matog ug
mag-akmo sa lamesa. Mas mosakit ang akong mga samad kon maghigda ko.
ENTENG & ANDRES exit right. Inilagay ni
KITAY ang kumot at unan sa banig. Noong tumayo siya ay sinadya niyang masagi
ang kanyang paa sa paa ni LEON KILAT at nabuwal siya. Napakarga siya kay LEON
KILAT at napasigaw sabay hawak sa
kwintas ni LEON KILAT na hugis matang napapaloob sa isang tatsulok.
SEGUNDO
Paghinay Kitay kay basin lain nga anting-anting ang imong
masangkilan ug mogahi.
KITAY
Paghilom, Gundoy! Dili ka kataw-anan. (kay LEON KILAT) Pasaylo-a ko, Sir. Wala gyud ‘to naku tuyo-a.
SEGUNDO
Wala pa kuno… Ilara ko tits. Ingna hinoon nga nanyansing
gyud ka kang Senyor. Magpakaaron-ingnon pa gyud ka. Hibaw-an na. Duna kay gusto
kang Senyor Leon. Gusto kang magpaburot.
KITAY
Unsay
magpaburot? Pagtarong diha ha kay nah…!
SEGUNDO
Magpaburot ba ug plastic ballon. Hugawa sab nimo ug hunahuna
uy. Pataklaa ko bi, Inday Kitay.
KITAY
Pataklaa
sa imong kagaral! Kon ilubong kaha tikang buhi?
SEGUNDO
Ayay,
pagkalami! Sige ‘day, ilubong kong buhi.
KITAY
Bastos!
Pinalo ni KITAY ng
kanyang tsinelas si SEGUNDO.
LEON KILAT
Ayaw
na nah ug tubayi si Segundo, Kitay.
TIYOY
Kitay,
pangatog na mo.
KITAY
O,
‘nyor.
SEGUNDO
Dah!
Kasab-an lagi.
KITAY
Saba
diha!
SEGUNDO
Kuyog
ko nimo Inday Kitay bi.
KITAY
Hunong
na ha. Wala ra ba ko manghilabot nimo. Tuli-on tika rong pisota ka.
SEGUNDO
Pisot
diay ha. Pakit-on tika ug pisot ba ko. Huwata ko.
KITAY
Ay!
Tabang…!
Tumakbo
si KITAY at hinabol ni SEGUNDO, exit right.
TIYOY
Sige,
Don Leon. Mangatog na sab mi.
LEON KILAT
Sige,
Tiyoy. Mangandam pa ta para sa atong pag-alsa.
TIYOY, TAN INSYONG, & RENARYO exit right. Nahiga sa
banig si LEON KILAT. Umidlip sa mesa ng nakaupo si GREGORIO. RENARYO enters
right. May hawak na balaraw si RENARYO. Dahan-dahan s’yang nagpunta patungo
kay LEON KILAT. SEGUNDO enters right. May dala rin siyang isang balaraw.
SEGUNDO
(Pabulong) Renaryo…! Nahinanok na ba
sila?
RENARYO
(Pabulong) Ayaw pagsaba…!
TIYOY enters right. May dala rin siyang balaraw.
RENARYO
Guniti
ninyo kay akong birahan. Karon na!
Hinawakan ni TIYOY at SEGUNDO ang mga kamay ni LEON KILAT.
Nagising ito. Biglang sinaksak ni RENARYO si LEON KILAT. Nagising si GREGORIO.
Hinalbot ni RENARYO ang baril ni LEON KILAT.
GREGORIO
Unsay
inyong gibuhat kang Don Leon?
RENARIO
Tan-awon
nato karon ug dili ba ka madutlan ug
bala!
GREGORIO
Ayaw!
Hunonga kana ninyo!
Binaril ni RENARYO ang ulo ni LEON KILAT. Umalingawngaw ang putok ng baril.
GREGORIO
Ayaw…!
Don Leon…!
KITAY enters right. May dala siyang parol de combate.
KITAY
Unsa
katong buto? Gubat na ba?
TAN INSYONG enters right with a crucifix.
TAN INSYONG
Naunsa
na? Naunsa na?
Mingaab ug hilak si KITAY.
TAN INSYONG
Buhi
pa ba?
KITAY
Patay
na intawon! Patay na ang makaluluoy nga si Sir Leon!
ENTENG & ANDRES enter right. Binuhat nina
RENARYO, SEGUNDO, at TAN INSYONG ang walang malay na si LEON KILAT.
TIYOY
Taympa!
Taympa! Kinahanglang masiguro nato kon patay na ba gyud siya.
Sinaksak ni TIYOY si LEON KILAT. Sumunod rin ng pagsaksak
sina SEGUNDO, RENARYO, at TAN INSYONG.
GREGORIO
Ayaw…!
ANDRES
Don
Leon…!
HENERAL MONTERO enters left with a rifle.
HENERAL MONTERO
Hain
si Leon Kilat?
Natigilan si HENERAL MONTERO nang makita si LEON KILAT.
HENERAL MONTERO
Que
lastima!
TAN INSYONG
Igu na ba ang iyang kamatayon, Heneral Montero? Aron dili
nimo i-apil ang katawhan sa Carcar sa imong kasuko?
HENERAL MONTERO
Viva
España! Viva España!
TAN INSYONG
Viva España!
RENARYO & SEGUNDO
Viva
España!
END OF SCENE 3. CUARESMA, 1898.
VOICE-OVER
Ang
pagpatay kang Leon Kilat sa kadlawon sa Bernes Santo sa ika-8 sa Abril 1898
miluwas tuod sa mga taga-Carcar batok sa pagsulong sa mga Katsila. Apan tungod
niini mas misamot ang kasuko sa mga Sugbuanon batok sa mga Katsila ug mas
misamot ang ilang nagdilaab nga pagbati nga mahimong gawasnon gikan sa
pagkaulipon. Ang kaisog ug pagkabayanihon ni Leon Kilat nahimong inspirasyon sa
daghang mga Katipunero sa Sugbu aron ipadayon ang rebolusyon dinhi sa Sugbu nga
milungtad hangtod nga atong nakab-ot ang kagawasan gikan sa mga Katsila sa
Adlaw sa Pasko, 1898. Ug sa kinaunhang higayon giwagayway ang bandera sa
Pilipinas didto sa Fort San Pedro dungan sa kusog nga singgit sa mga Sugbuanon,
“Mabuhi ang Katipunan! Mabuhi ang Pilipinas!” Apan sa paglabay sa panahon ang
pangalan ni Leon Kilat halos hapit na malimtan ug naputos na sa tanghaga. Ug
nahimo na lamang tipik sa kantahonon sa mga bata nga nag-awit, “Si Kapitan Heneral Leon Kilat Naglatay-latay
sa dagat Wala’y laing gisugat Gyera lang ug gubat.”
END OF ACT 1
 |
| Leon Kilat's kerchief |
 |
| Leon Kilat's vistidora |
 |
| A sample of commonly used anting-anting |
